De Joodse gemeenschap in Antwerpen

De Joodse gemeenschap in Antwerpen

Antwerpen is na New York, Londen en Jeruzalem de stad waar een grote Joodse gemeenschap is gevestigd. Volgens statistieken zouden er 20.000 personen in Antwerpen wonen die het Joodse geloof hebben. Deze gemeenschap zit gevestigd in de wijken Diamantwijk, Klein-Antwerpen en in Haringrode dat maar enkele minuten lopen is vanaf Antwerpen Centraal Station. In dit artikel vertel ik meer over deze Joodse gemeenschap in Antwerpen.

Geschiedenis van Joods Antwerpen

Antwerpen is al eeuwenlang de thuishaven voor de Joodse gemeenschap in Antwerpen. Binnen het Jodendom word er kosher gegeten. Dit betekend dat het eten moet voldoen aan bepaalde eisen dat alleen door een Rabbijn goedgekeurd mag worden. Naast het kosher eten kent het geloof ook de Sabbat. Dit is eigenlijk de rustdag binnen het Jodendom dat ingaat van vrijdagavond zonsondergang tot en met zaterdagavond zonsondergang. In deze tijdsperiode gaan de Joodse gelovigen naar de Synagoge, het gebedshuis binnen het Jodendom. Tegelijkertijd mogen zij niet werken of bepaalde activiteiten doen. Daarom zou het kunnen zijn, als jij als toerist of als Antwerpenaar in de Joodse wijk rondloopt tijdens Sabbat, dat jij gevraagd kan worden om iets voor een Joods gezin te doen. Bijvoorbeeld een taxi bellen, geld geven aan de taxichauffeur of bijvoorbeeld iets opzoeken op het internet.

Het is niet precies bekend wanneer de eerste Joodse mensen naar Antwerpen kwamen. Vermoedelijk zal dat in de 13^de eeuw zijn geweest. Niet al te veel later, in 1492, kwamen er vooral Marranen en de Spaans-Portugese Joden naar Antwerpen. Deze Joodse gelovigen kwamen uit Spanje en Portugal waar toen de Spaanse Inquisitie plaatsvond. Tijdens deze Spaanse Inquisitie moest iedereen het Christendom als religie hebben, anders kon je vervolgd worden met als doodstraf op de brandstapel. Veel Marranen en Spaans-Portugese Joden wilden dit niet en vluchtte tegen hun wil in uit Spanje en Portugal. Allemaal richting het Noorden van Europa waaronder Frankrijk, België en Nederland. Uiteindelijk kent de Joodse gemeenschap in Antwerpen vier verschillende migratiegolven. De Spaanse Inquisitie, in de middeleeuwen, rond de val van Antwerpen (1585) en tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Eenmaal aangekomen kwamen deze twee groepen aan in de Antwerpse handelsstad. Daar gingen zij werken in de diamantbewerking en in de diamanthandel, waardoor de diamantwijk is ontstaan. Vandaag de dag, anno 2022, zijn er niet heel veel Joodse gelovigen actief in deze diamantwijk en hebben Indiase zakenlieden deze functies overgenomen.

Huidig Joods Antwerpen

De huidige Joodse gemeenschap, ook wel Joods Antwerpen, is gevestigd in de wijken Diamantwijk, Klein-Antwerpen en in Haringrode. In deze wijken bestaan er verschillende gemeenschappen binnen het Jodendom. Antwerpen kent vooral een grote Charedische gemeenschap (ultra-orthodoxe Joden), maar ook de Machzikei HaDas, Shomrei HaDas en de gewone Joodse gelovigen. In totaal zijn er 17 verschillende bewegingen vertegenwoordigd in Antwerpen, waaronder ook uit Oost-Europa. De bewegingen zijn Alexander, Berditchev, Belz (Beiz, Machnovke), Bobov, Chortkov, De’esh, Gur, Lubavitch, Pshevorsk, Premishlan, Satmar, Shotz, Skver, Spinka, Tzanz (Tzanz-Zmigrod, Tzanz-Klausenburg), Vizhnitz (Vizhnitz Bnei Brak, Vizhnitz New York) en Sanz-Zhmiegrod.

De grootste beweging in Antwerpen is de Pshevorsk beweging. Dit is de grootste beweging die ook in Londen en Manchester veel te vinden is. Naast deze beweging zijn er ook Joodse inwoners met de Rebbes Shotzer, Sanz-Zmieghroder, De’esher, Spinka en Premishlaner. Buiten het Charedische Jodendom om kennen deze wijken ook Joodse inwoners van niet-chassidische Joden zoals de Litvaks en mitnagdiem (Litouwse Jodendom), Religieus-zionistische-, Georgische-, Sefardische- en Seculier Jodendom.

Iedere geloofsrichting van het Jodendom in deze wijken kent weer haar eigen bewegingen. Zo hebben zij hun eigen scholen, eigen winkels en zijn er voor getrouwde jongemannen het Kollelim en Jesjiva waar zij verder studeren als getrouwde man. De vrouwen gaan vaak naar grotere meisjesscholen in deze wijken (Beis Yaakovscholen), omdat zij niet specifiek de leer van de Chassidische stroming hoeven te volgen in het onderwijs.

Naast de verschillende stromingen en onderwijsinstellingen kent deze Joodse gemeenschap ook haar eigen synagogen, het gebedshuis binnen het Jodendom. Liefdadigheidsinstellingen en verenigingen in deze wijken zorgen ervoor dat zij, als zij dat willen, hun eigen leven kunnen leven afgezonderd van de niet-Joodse gemeenschap. Zoals eerder besproken zijn veel Joodse personen niet (heel erg) meer actief in de diamantbewerking en diamanthandel. Deze groepen die daar veel geld mee hebben verdiend zijn verhuist naar de buitenwijken van de stad Antwerpen. Ondanks dat spreken de meeste inwoners gewoon Nederlands. En als tweede taal het Hebreeuws, omdat zij daarmee opgroeien. Andere personen spreken naast deze twee talen ook Engels, Duits, Frans of Spaans. Afhankelijk van de manier en richting waarmee zij zijn opgegroeid.

Tijdens het Sabbat, dat ingaat vanaf vrijdagavond zonsondergang tot en met zaterdagavond zonsondergang, mogen de Joodse personen zich alleen maar beperkt bewegen, niet werken en gaan zij naar de synagoge om het gebed uit te spreken. Van oudsher werd er bij de Joodse wijken het bewegingsgebied omringt met water, stadsmuren of met een heilig draad. Dit word ook wel het Eroev genoemd. Hiermee zorgen zij ervoor dat er een fictief huis buitenhuis zal worden gemaakt. In Parijs of New York is deze Eroev beperkt tot een wijk of slechts enkele straten, maar in Antwerpen is dit nog zoals het vroeger was. De Antwerpse Eroev kan gevonden worden langs het groene traject van Antwerpen, zoals langs de spoorlijn 27A, tussen het Albertkanaal en het Station Antwerpen-Berchem, tussen spoorlijn 59 en het voornoemde station en de Schelde, en tussen de Singel en de Ring.

Foto: © MJB Events PR

Mijn bezoek aan deze wijken

Tijdens mijn bezoek aan de stad Antwerpen in mei 2022 ben ik ook één dag naar het Joods Antwerpen geweest. Wat mij gelijk opviel is dat de sfeer in deze buurt anders is dan wanneer je naar het (toeristische) centrum van de stad Antwerpen gaat. Dit komt doordat de Joodse personen in de Joodse wijk hun eigen bezigheden hebben. Zo hebben zij daar hun eigen werk, hun eigen winkels en hun eigen vrije tijd bestedingen.

In het straatbeeld zie je vooral, waar Antwerpen ook grotendeels om bekend staat binnen het Jodendom, een grote Charedische gemeenschap (orthodoxe Joden). Dit kan je zien aan de mannen die zogeheten pijpenkrullen dragen (soort van vlechten aan de zijkant van hun hoofd), een net pak dragen en een hoed op hun hoofd hebben. De vrouwen dragen rokken omdat het van oudsher gaat dat zij geen kleding dragen die voor het ander geslacht bestemd is. Getrouwde vrouwen die het Charedische geloof betuigen dragen veelal een pruik of hoofdbedekking zoals een hoofddoek. Echter zijn er ook getrouwde vrouwen die een pet of hoed dragen. Dit is afhankelijk welk stroom van het geloof zal worden nageleefd. Tijdens de Sabbat, de Joodse rustdag, is het overigens wel opvallend dat de orthodoxe gelovigen zich anders kleden.

Naast deze orthodoxe stroming heeft deze wijk ook andere Joodse stromingen. Zo liep ik door de woonwijken heen van deze Joodse buurt, waar ik ook ‘gewone’ Joodse gelovigen zag rondlopen. Eén van de momenten die mij zal bijblijven was een Joodse man in een net pak samen met zijn vrouw in een witte jurk met een hoed op. Zij liepen samen met hun kinderen naar de Synagoge, het Joodse gebedshuis, om daar hun geloof te betuigen. Dit moment was voor mij erg indrukwekkend om te zien. Ondanks dat ik al op vele Joodse plekken, zoals de Joodse wijk in Amsterdam, Praag, Parijs en Leeuwarden, ben geweest in het verleden.

Een stukje verderop, toen ik door de woonwijk weer terugliep richting het toeristische gedeelte van de stad, viel mij blik op de naambordjes bij de deuren van de woningen. Naast de Mezoeza’s hingen verschillende naambodjes. Op deze namen zag ik Joodse voornamen staan met buitenlandse achternamen. Nu spreek ik niet alle talen en begrijp ik, op een paar basiswoordjes na, niet alle Oost-Europese talen. Maar ik vond het wel interessant om te zien dat sommige personen van Hongaarse, Poolse, Oekraïense of Israëlische komaf waren. Dit betekend dan ook weer dat de Joodse gemeenschap over de hele wereld vertegenwoordigd is.

Tot slot

Mocht je een keer in Antwerpen zijn voor een aantal dagen, dan zal ik je zeker aanraden om een bezoek te brengen aan de Joodse buurt. Deze kan je al naast het Antwerpen Centraal Station vinden. Een buurt waarin je kennis kunt maken met het Joodse geloof of met de cultuur die daar heerst. En mocht je dat willen, bezoek dan ook vooral de Joodse supermarkt met kosher eten en drinken. Of loop eens door de Joodse winkelstraat aan de Lange Leemstraat. Want alleen dan kan je volop ervaren hoe de Joodse wijken eruit zien en proef je optimaal van deze indrukwekkende cultuur.